په پښتنو ټولو اکانو کی د کندهاری شاه حسین هوتکی دوره د پښتو ادبیاتو په تاریخ کی د يوه طلائی باب golden chapter حیثیت لری، د هوتکو په اولسی دوره کی ګرانی پښتو په دربار کی ځای ونیو، او پښتانه ادیبان د پاچا له خوا تشویق سول، ارواښاد محمد هوتک په همدغه دوره کی روزل سوی او ګرانی پښتو ته ئې تاریخی خدمتونه تر سره کړی دی.
هسی خو په پښتو کی د (د سالو وږمه)، (تذکرة الاولیاء)، (تاریخ سوری)، (اعلام اللوذوعی فی اخبار اللودی)، (لرغونی پښتانه)، (غرغښت نامه)، (بستان الاولیاء)، (تذکره اولیای افغان)، (تحفۀ صالح)، (کلید کامرانی)، (اولیای افغان) او د (بیاض) په نامه ادبی تذکرې لیکل سوی، خو پټه خزانه هغه تاریخی تذکره ده چی د پښتو په کلاسیک ادب کی د ځان ساری نه لری.
محمد هوتک هغه فاضل پښتون، پياوړی شاعر او منلی لیکوال دی چی د شاه حسین هوتکی په امر ئې د پښتو دانشمندانو، پوهانو، ولیانو او ادیبانو تذکره وکښله او د پټي خزانې نوم ئې پر کښيښوو.
(پټه خزانه) زمونږ نومیالی ليکوال ارواښاد محمد هوتک په يو داسی وخت کی ولیکله چی پلار ئې ژوندی او يو شمير تاریخی ماخذونه ئې په لاس کی درلودل، نوموړی له پښتنی راویاتو څخه هم استفاده کړې چی په نتیجه کی ئې (پټه خزانه) غوندی ارزښتناک تالیف ادبوالو ولید.
له ابو محمد هاشم سروانی څخه بیا تر خوشحال خان خټک پوری پښتو په نثری ډګر کی يو زيات شمیر لیکوال پيدا کړی دی، خو رښتیا خبره دا ده چی د کندهار په شاه حسینی دوره کی فاضل پوهاند محمد هوتک د پښتو نثر prose خپل معراج ته ورساوه.
ده نه خو د روښانیانو سبک style ومانه او د خټکو د (مکتب فکر) school of thought څخه متاثره سو، بلکه موږ ویلای سو چی زموږ دغه نومیالی ادیب په پښتو نثر کی د یو نوی اسلوب new style موسس دی.
د محمد هوتک په ادبی اسلوب پسی نه خو روښانی لیکوال رسیدلای سی او نه د خټکو نومیالی فرزندان د نوموړی د خواږه نثر پيښی کولای سی، د افغانانو دغه فاضل لیکوال په پښتو کی د (فنی نثر) پر ځای ډير روان، ساده simple ، خوږ، چڼلی او په زړه پوری نثر پیل کئ چی هيڅ راز ولونه complication نه لری، په خپل بی ساری نثر کی ارواښاد محمد هوتک دا حق لری چی د پښتو د ادبیاتو په تاریخ کی د يوه پياوړی ادبی مکتب د تښتن په صفت معرفی سی.
(پټه خزانه) د محمد هوتک په اثارو کی یو سنګین او لاجوابه تالیف دی، د همدې په زړه پوری اثر په وسیله (د پښتو یو شمیر تذکرې) معلومی سوی دی او يو ګڼ شمیر شاعران ادبوالو پيژندلی دی. د پښتو همدغه بشپړه تذکره په موږ د خپلی ژبی د لیکنی ادب written literature سیل په لومړی هجری پیړی کی کوی.
موږ د پټی خزانې په برکت دا هم ليدلای سو چی پښتو سوریانو، غوریانو، لودیانو او هوتکو پخپل خپل وار سره روزلی او په دربار کی ئې ځای ورکړی دی.
د پټی خزانې د محتویاتو په باب افغانی ليکوالو ډیر څه لیکلی دی، او دا چی اوس د با دردو پښتنو لیکوالو په همت د محمد هوتک د هر اړخیزی پيژندنی په لړ کی یوه ملی څیړن غونډه national seminar جوړه سوه، نو هیله ده چی د افغانی پوهانو له خوا به د نومیالی لیکوال ارواښاد محمد هوتک او د هغه د تالیفاتو په باب به ډيری خبری سپینی سی.
د عقیدت ګلونه
پښتانه لیکوال وو پټ تر خاور لاندی (محمد) کو معرفی واړه افغان ته
ملغلری ئې را ټولی کی له خلګو بیا ئې وړاندی کی په مينه و جهان ته
(محمد) ټپریدلی په لمرو کی
پیدا کړی ئې لیکوال هم په رغو کی
ډیری ستونزی ده ګاللی په دې لار کی ګرځیدلی شا و خوا په هر دیار کی
له هر چا سره د کړی دی کتنی وخت تیر کړی دی (هوتک) په کندهار کی
پيژندلی ده په موږ خپل ادیبان دی
راښوولی ده نومورکی شاعران دی
تذکره ئې د پښتو وکښه په مينه په ساده تورو پسوللی ښه شیرینه
اخځونه ده راوړی په کتاب کی مغرضین به اوس انکار ولی کوینه
که څوک نه دریږی جوړ دی دا کتاب کی
بیا د (پټی خزانی) دی دوی جواب کی
(لمر په ګوتو نه پټیږی) دا متل دی په تاریخ کی د پښتو (هوتک) اتل دی
په کلو کلو ده کښلی لو خواری ده هر بد خوا د پښتنو په زړه کی غل دی
څوک له (پټی خزانې) چي انکار کینه
مغرضین دی یا بد خوا د افغان دینه
بیدار سوی اوس لیکوال د پښتنو دی بد خواهان ئې پيژدنلی چی يو څو دی
دوی نه غواړی چی پښتو دی سیاله سینه څه چی کاږی هغه وړ نه د منو دی
تنقید ښه دی خو چی نیت د چا سپا وی
په اپلاتو څه ده جوړه که هم زما وی
په پښتو کی داسی ډيری خزانې سته په ځانی کتابخانو کی در دانې سته
چی پلو ئې لا تر اوسه پر مخ پروت دی پښتونخوا کی په زراوو ښې نسخې سته
یو له دغو څخه (پټه خزانه) ده
چی لیکلی (محمد) ښه جانانه ده
(محمد) یو ځلاند ستوری د پښتو دی را ختلی پر اسمان د پښتنو دی
و پښتو ته ئې کالی ور بدل کړی ځکه ناست اوس (محمد) زموږ پر ليمو دی
احسانات ئې خورا زیات دی پر موږ کړی
پخوانی لیکوال په موږ ده پيژندلی
افغانان اوس ملتفت و ادبا ته معرفی به خپل سړی کی و دنیا ته
څيړن غونډي به جوړيږی که ژوندی وو ملتفت به نړیوال کو پښتونخوا ته
(محمد) غوندی زامن به تل ژوندی وی
ادیبان د پښتنو که ګړندی وی
(محمد) پياوړی زوی د (داودخان) دی اوسیدونکی د کندهار د کوکران دی
لوی فاضل د پښتنو به تل یادیږی په تاریخ کی د پښتو يو قهرمان دی
په پښتو کی ئې ګټلی ځانته باب دی
پکی کښلی ئې يو ښکلی ښه کتاب دی
(خلاصة الفصاحت) د ده اثر دی مشهور په پښتنو کی لر و بر دی
ده لیکلی په پښتو کی ګڼ اثار دی په کی (پټه خزانه) يو ښه دفتر دی
معرفی ئې کو و موږ ته شاعران
د پښتو د ښکلی بڼ واړه توتیان
(محمد) په پښتو کړی ښه ګفتار دی په پښتو کی د پیل کړی نو بهار دی
(روښانی ادب) ئې لاندی کی تر پښو ده دا بلبل هزار داستان د کندهار دی
دی تښتن د نوی سبک دی په پښتو کی
دی راغلی دغه ګای په تذکرو کی
لوی احسان د (محمد) پر افغانانو بیا په تيره د ادب پر مینانو
ملغلری ئې په يوه لاړو پيیلې اور بل کړی ده پر کور د غلیمانو
څو چی موږ وایو پښتو په دی دنیا کی
محمد هوتک به څوک چیری تر شا کی
چی دا پټه خزانه استاد[i] پیدا که معطره ئې فضا د پښتونخوا که
بیا په ښه شان نښلونی ده پر کښلی په (محمد) استاد خبره اروپا که
سیال کاکړ پر محمد هوتک مفتون دی
په خدمت کی د پښتو اوس ځیګرخون دی
هو محمد هوتک د ښه قلم تښتن و، پخپل ژوندانه کی یې د پښتو له لاری څخه گران افغان اولس ته داسی په زړه پوری علمی خدمتونه تر سره کو، چی تل به د پښتو د ادبیاتو پر آسمان باندی د ځلاندو ستورو په څیر ښکاره وی.
څرگنده دی وی چی د ١٩٧٧ع کال په اواخرو کی د پښتو نومیالیو لیکوالو کندهار ته یو علمی مسافرت وکی.
په دغه وار د پښتو دغو پتنگانو په ښکاپر بازار کی د محمد هوتک له خپلوانو، چی مشر یې دا وخت نامتو عالم جناب احمد علی اخندازه دی، سره مفصل ولیدل.
بیا وروسته دغه دوه پتنگان له کندهار څخه د کلات سیوری ته ولاړل.
پر لاری خورا ستړی او ستومانه سو. د پښو منزل و، پښې یې تڼاکی سوې، خو له ښه مرغه بلاخره یې په سیوری کی چی د هوتکو اصلی ټاټوبی دی، د ممو نومی کلی په مړستون کی د نومیالی لیکوال اروا ښاد محمد هوتک قبر پیدا کی.[ii]
په پای کی زه پښتو ټولنی او د افغانستان ملی لیکوالو په تیره بیا جناب محمد صدیق روهی او زلمی هیوادمل ته د زړه له کومی تبریک وایم، چی د پښتو د ادبیاتو په تاریخ کی لومړی وار د دوی په همت او پښتنی مینه د هوتکی دورې د پیاوړی ادیب، نومیالی مورخ، وتلی شاعر او خواخوږی پښتون ارواښاد محمد هوتک د پیژندنی په لړ کی یوه درنه څیړن خونډه جوړه سوه، ما چی څه لیکلی دی هغه یوازی په دې نیت چی:
”پیاز دی وی په نیاز دی وی“
تل دی وی پښتونواله.
منبع: د محمد هوتک یاد، د افغانستان علومو اکاډمی، پښتو ټولنه ١٣٦٢ﮬ،ش، ٤٩-٥٤ مخونه.
[i]. ستر افغان محقق لوی استاد جناب پوهاند حبیبی.
[ii]. په دغه برخه کی ما د دوه سره مینو وروپو او د پښتو د پتنگانو له یاداښتونو څخه استفاده کړې ده.