مرحوم محمد هوتک نویسنده، شاعر و مورخ شهیر در زبان پشتو، معاصر دوره هوتکیان قندهار، در حصه یی از تصانیف تاریخی خویش به پیروی و متابعت اساسات متین مصنفین و مورخین اسلام و افغان کلمه مقدسه (علیین) بمعنی جمع (علیه) را تمینا و تقدسا بکار برده است که سند قاطع مورخ مذکور و تمام مورخان اسلام این آیت قرآن بر حق است که میفرماید:
ان کتب الابرار لفی علیین و ما ادراک ما علیون کتب مرقوم.
ترجمه:
هر آینه نامه اعمال نیکوکاران در علیین است، و چه چیز داناند ترا که چیست علیون، کتابیست نوشته شده.
تفسیر:
علیون جای است که در آن اسمای اهل جنت مندرج و نامه های اعمال شان مرتب گذاشته میشود و اوراح آنها را نخست به آنجا برند و بعد به مقام شان رسانند و اوراح شانرا با قبور آنها یک نوع تعلق باشد.
گویند این موضوع بالای آسمان هفتم بوده و ارواح مقربان عالیمقام در آن قیام پذیر والله اعلم.
و کتب لغات چنین تصریح کرده است:
(علیین) از جمله هشت بهشت و نام هشت بهشت از اینقرار است:
١- خلد
٢ - دارالسلام
٣- دار القرار
٤- جنة عدن
٥- جنة الماوی
٦- جنة النعیم
٧-علیین
٨- فردوس
خلد – با لضم بقای دائم و همیشگی و نام بهشت.
دار السلام- خانه سلامت و نام بهشت.
دار القرار – نام بهشت از جمله هشت بهشت و لقب قندهار.
جنة عدن – باغهای از درخت پوشیده بهشت که مردم همیشه در آن خواهند بود.
چون عدن بمعنی استقامت است بهشت را عدن بهمین سبب گویند که بهشتیان دائم در آن اقامت خواهند داشت.
ماوای – بجای بر گشتن یعنی خانه خود.
علیین- با لکسر و تشدید لام مکسوره و دو یای تحتانی و نون، غرفه های بهشت جمع (علیه) و خانه های بلند بهشت و کتاب اعمال بندگان صالح.
علییه – بفتح او ل و کسر لام و یای تحتانی مشدده – بمعنی بلند.
فردوس- نام بهشت و طبقه اعلی بهشت و باغ انگور، فرادیس جمع فردوس و بهمین سبب اشخاص متصوف اسلام و خاصة بندگان متقی و نیکو کار – خلد مکان – جنت مکان – علیین مکان – فردوس مکان – خلد مکین – میگویند.
غرفه – بضم بالاخانه بر کنار بام و غرفه های بهشت و طبقه اعلی بهشت و باغ انگور.
علی – بفتح اول و کسر لام و تشدید یای تحتانی بمعنی بلند و نام حق تعالی و نام خلیفه چهارم کرم الله وجهه.
علوان – با الضم اول کتاب.
علیین – لغت خیلی معتبر و کلمه خاص زبان مقدس و منزه عرب است.
و بزرگان دین و دانش افغانستان از وفور علم و فضلی که در عصر داشته و دارند در اثبات الفاظ و معانی صحیح آن سعی و دقت تاام بعمل آورده اند، چنانچه مولینا نورالدین عبدالرحمن جامی گفته است:
آرزوی جنت الماوی برون کردم ز دل
جنتم این بسکه بر خاک درت ماوی کنم
و کلمه علیین را در مرثیه فرزند خود اینطور آورده است:
همدم آه دلا راه به علیین جوی
بشنو این نکته و درگوش صفی الدین را
دانشوران خطه باستانی قندهار نیز چون تتبع کلام اساتذه در خصوص زبان عربی نموده اند از نتایج کلام ادبا و شعراء و نکته پردازان آن سر زمین پيداست که از معانی لغوی و اصطلاح لسان معجز بیان عربی که لسان دینی و سرمایه تمام علوم و السنه اسلامی و افغانی است، قطعا بی اطلاع و بیخبر نبوده و از بدو ظهور اسلام تا عهد خود شان تحقیقات کامل نموده و از متون اصیل لفظاً و معناً تمتع زیاد برده اند. و در تاریخ قندهار زیاده دیده میشود که در توصیف رجال روحانی و بزرگان معنوی در الواح قبور و کتب و رسایل و وثایق و ارقام جمله های شاندار (خاقان علیین مکان شاهنشاه علیین آرامگاه خان علیین آشیان - نواب غفران ماب علیین مکان رضوان مقام) نوشته اند و جایی گفته اند که از وجودش فردوس علیین نور آگین گردید.
و در وصف رجال بزرگ دولت که در قید حیات بوده نیز نوشته اند مثلاً:
(عضد الدولة العلیة العالیه) و عتبه علیه و یا این بیت:
یوم دوشنبه برون رفت از جهان سوی علیین اعلی بر قرار.
و یا این عبارت (دولت علیه مستقله خدا داد افغانستان).
در جزء تالت قرأة الرشید طبع وزارت معارف مصر سال ۱۹۳۱ تحت عنوان قاضی و امیر از کلمه علیین دو بار و با تشکیل اعراب متذکر گردیده و در سطر اخیر نوشته است:
(... و ما دام فی امتی رجال مثلک فهی اعلی علیین).
و اثر علمی و تحقیقی مذکور که مخصوص تعلیم و تدریس زبان عرب و بصورت خیلی دقیق تالیف یافته است.
برای متتبعین و محققین بهترین وسیله حل مسایل علمی شناسایی زبان عرب است، و مولینا جامی که خود عالم بزرگ و شاعر در هر دو زبان عربی و دری است، به مشکلات تحصیل زبان عربی معترف گشته ضمن این بیت اداء حقیقت نموده است:
به شیخ شهر مگو جامیا حکایت عشق
مجوی از عجمی فهم نکته عربی
عالی و علی بمعنی بلند است.
عوالی – بفتح چیز های بلند و این جمع عالیه است که بمعنی بلند باشد.
مولینا جامی برای اثبات این کلمات ابیاتی دارد که خلص آن درج میشود:
چاره کار ما که داند ساخت
جز خدا عز شانه و علا
ای خواجه عالی محل این دیر مغان است
بر صدر مکن جا که از ضعیف تعالی
از عشق سخن مرتبه نیک بلند است
واعظ نبود لائق این پایه عالی
کلمه علیون – در متون تاریخ و قطعات نظم کمتر دیده میشود و کلمه علیین زیاد بنظر رسیده است، و خود در کتب معتبر عربی دیده ام که بزرگ و بر گزیده قوم را بعبارت (علیه القوم) یاد کرده اند و خلص اینکه کلمه (علیین) با لکسر و تشدید لام مکسور مشرد بمعنی غرفه های بهشت جمع علیه و کتاب اعمال نیکان.
و قندهار سر زمین زندنگانی محمد هوتک که به لقب دار القرار یاد شده و صاحب حبیب السیر در چهار صد سال قبل از امروز بعبارت مرجع الفضلا الاخیار یاد نموده به حقیقت میرساند که در آن سر زمین قلم و شمشیر در هر عصر اصحاب علم و ارباب تحقیق بوفرت و کثرت موجود و در استدراک معانی کلمات زبان عرب خیلی ها زحمت کشیده و در قالب اشعار آبدار و نکات و عبارات تاریخ و ادب گنجانیده اند و کلمه علیین در متون وثائق شرعی و ارقام دولتی و الواح مزارت بکثرت دیده میشود.
تکمله
آنچه استاد وکیلی خطاط هنر مند و مورخ عزیز ما تحقیق کرده اند، همه درست است و کلمه علیین که در قرآن شریف دو بار (در سورة المطففین ۱۸ – ۱۹) در حالت رفع علیون و در حالت جر علیین آمده، در زبانهای عجمی و تراکیب زبان دری حالت جری آن رواج یافته و حتی برخی آنرا اسم مفرد هم شمرده اند بمعنی بهشت و آسمان هشتم (غیاث اللغت، ۴۷۰). در فرهنگ های لغت عرب آنرا جمع علی بکسرتین و تشدید لام بر وزن فعیل از ماده علو مثل سجین (از سجن آورده اند مقدمه الادب ۳۷۲) ولی در حالت اضافت (اهل علیین) ارباب شرف و ثروت باشند (المنجد ۵۵۲).
در زبان دری و پشتو تراکیب امتزاجی توصیفی جنت مکان، فردوس مکان، علیین مکان وغیره در سه و چهار قرن اخیر بین نویسنده گان مروج است، ولی در این گونه تراکیب، (علییون مکان) بنظر نیامده و حتی نظامی عروضی در چهار مقاله (حدود ۵۵۰ هجری) میگوید سخن را به آسمان علیین برد... که در حالت توصیفی و اضافی علیین معتبر بود.
مثلاً جهانگیر پادشاه هندوستان مینویسد: ”... این گرامی تحفه، از کتابخانه علیین مکان شاه اسمعیل ماضی بسرکار برادرم شاه عباس انتقال یافته…“
(تزک جهانگیر ص ۲۸۸ طبع علی گر ۱۸۶۴ م)
بدین نحو ترکیب علیین مکان، دو سه قرن قبل از محمد هوتک رواج تام داشته و طوریکه نویسنده کوتاه بین تصور کرده نخستین بار در تاریخ مرصع تالیف افضل خان ختک (حدود ۱۱۳۰ هجری) که معاصر محمد هوتک است نیامده و تنها حالت مرفوع آن (علیون مکان) در تراکیب زبانهای عجمی درست نی، بلکه (علیین مکان) هم سابقه ادبی و تاریخی داشته است.